Amuru na Ọktoba 26, 1556, na Araouane na Mali Ahmad bin Ahmad al-Takuri Al-Musafi al Timbukti bụ otu n'ime ndị na-eche echiche n'oge ya. Naanị ndụ ya chịkọtara ihe niile dị mma ma n'otu oge ahụ ọnọdụ dị njọ nke na-akọwa akụkọ ọgba aghara nke Western Sudan.
Na-ekwu: “Gị onye na-aga Gao, bute ụzọ gaa Timbuktu. Na-akparị ndị enyi m aha m, ma wetara ha ekele ekele nke ije biri n’ala ọzọ, ndị na-akwa ude mgbe ụwa ma ọ bụ bi na ezinụlọ ya, ndị enyi ya, ndị agbata obi ya. Kpee nkasi obi ndi m huru n’anya n’ebe a, si n’onwu onyenwe anyi ndi e liri n’agha ”.
Oge mmalite ya
Ọ bụ na Araouane ka Ahmed na-eto eto nọrọ na nwata. Ọ nọ na-egosi oke mmasị na ihe niile metụtara sayensị, nkà ihe ọmụma na akwụkwọ. Iji mezuo ihe omuma ya, ya na nna ya, onye oka iwu Alhadji Ahmadou gara Timbuktu. Nke ikpeazụ a na-akọ ihe, amalarị maka ihe ọmụma ya.
Abịara na Timbuktu, Ahmed Baba na-agbaso usoro agụmakwụkwọ na-emebu na usoro agụmakwụkwọ. N'okpuru ntụzi aka nke onye prọfesọ ukwu Mohammed Baghayogo, o gosipụtara ngwa ngwa na ọ nwere onyinye maka mmụta sayensị. Ọ gụrụ akwụkwọ nkà ihe ọmụma, arụmụka, ịkọwa okwu, iwu, ụtọ asụsụ, nkà mmụta okpukpe, okwu gbasara akụkọ ihe mere eme, akwụkwọ ọgụgụ, wdg. Ọ bụ naanị ihe dị ka afọ iri atọ ka ọ gụchara akwụkwọ, ka ọ gụchara ọzụzụ ogologo oge mana nke kachasị mkpa.
N'ịbụ onye ghọrọ onye prọfesọ n’onwe ya, ọ kuziri ihe ọgụgụ ya, na-abụ n’otu oge ahụ bụ otu n’ime ndị ọkà mmụta mmụta ndị Sudan kachasị ukwuu. Ọ hapụrụ ọtụtụ ndị na-eso ụzọ, ndị gbadịrị ogologo oge mgbe ọ nwụsịrị gbasara ịgbasa ozi ọma ya.
Na mgbakwunye na ọrụ agụmakwụkwọ ya, onye ọkà mmụta sayensị ukwu ahụ kwesịrị ịrụ ọrụ nke cadi, ya bụ, onye ikpe Alakụba. Ọ bụrụ onye kachasị eme ihe n'eziokwu, ọ gaghị ede ihe ruru otu narị ọrụ dịka ụfọdụ si kwuo, mmadụ iri ise na isii n'ime ha ma taa. Site na mpịakọta ndị a, Ahmed Baba na-akọwa nkuzi okpukpe ya, nkà ihe ọmụma ya, uri ya na ọbụna akụkụ nke mmetụta onwe ya.
Ihe omuma ya
Taa, echiche Baba ka bara nnukwu uru nye ndị Sudan. Na agbanyeghị, a ga-echeta na ọ ka dị elu karịa onye ọkà mmụta okpukpe Alakụba niile nakwa na akụkụ dị mma nke echiche ya ka etinyere na nkwanye ugwu na ụkpụrụ omume Alakụba. Agbanyeghị, nkà ihe ọmụma ya na-agbakwa mmụọ mmụọ ya miri emi nke Africa. O kwuru na ọ si na nzụlite ya wee dị nganga ịbụ onye onye Sudan.
Ahmed Baba gosipụtara ọtụtụ ihe site na ndị ha na ya dịkọrọ ndụ site n'echiche ya dị mma. A na-ahụta ya dị ka Mujjadid, onye na-emezigharị okpukpe nke narị afọ ahụ. Dabere na Nsame Mbongo, ebe ọ bụ onye na-ebute echiche ọhụrụ, ọ jụrụ dịka onye ọkà ihe ọmụma, ịkọ nkọ na echiche ịtụnanya.
Site na mgbe ụfọdụ akụkọ ifo mbụ, ndị Mali gbachitere echiche ndọrọ ndọrọ ọchịchị, nkà ihe ọmụma na okpukperechi ya. Akwụkwọ ya nke isiokwu ya bụ "Jalb al-nima ma wadaf al-niqma bi-mujanabat al wulat al-zalama" (Okomoko na chi ọjọọ: na-ezere ndị na-ezighi ezi) na-egosipụta ike ya isi n'ihe ndị na-emebi iguzosi ike n'ezi ihe. Ọnọdụ ndị a weghaara ike vis-à-vis na obi abụọ ọ na-eche banyere onwe ya, na-egosi etu o siri na-eche echiche. Edere ya na 1588, ọrụ a metụtara mmekọrịta dị n'etiti ndị sayensị na ndị ndọrọ ndọrọ ọchịchị. Ma, ozobeghi ihe onwe onye mere ka o dee ya. "Ọ bụ iji dọpụ onwe m na ịdọ ndị obodo m na ndị ọgbọ m aka na ntị ka ha ghara ịgachigide ndị ọchịchị mmegbu m na-edepụtara mpịakọta a," ka o dere.
N'ịmara na mmadụ bụ adịghị ike, lee ka nke ikpeazụ ga-esi bụrụ nke a na-akọkarị, Ahmed Baba na-akọ ọtụtụ ndị amamihe maka enweghị ezi omume ha. Ọ na-agbagha omume nke ụfọdụ ndị ọkà mmụta, ndị kwere ka ike ha merụọ ya, na-atụfu ikike niile dị n'aka otu onye ọchịchị a.
Ihe omumu a abughi ihe ajuju banyere ikike, n’ile ya anya dika ihe eji emebi ndu aru. Kama nke ahụ, maka Ahmed Baba, ike na-emerụ ahụ naanị ma ọ bụrụ na ọ na-emebi, na-akparị ma ọ bụ na-akpaghị aka. Ezi ochichi, tinyere ezigbo agwa ndi guru akwukwo ghari, nihi ya, zere otutu omume ojoo.
A ga-ekpebi àgwà onye ọkà mmụta sayensị kwupụtara na ndọrọ ndọrọ ọchịchị n'ihe metụtara omume na ọ bụghị ihe eji achọ ihe. Ọ bụrụ na ike ziri ezi, ọkà mmụta sayensị nwere ike ijikọ ya na ya site na ịnabata ndụmọdụ ndị a. N'aka nke ọzọ, ọ bụrụ na ọ bụ aghụghọ ma ọ bụ mebie emebi, ọkà mmụta okpukpe ahụ kwesịrị ịnọ ebe dị anya. Iji gosi etu ebumnuche dị mkpa karịa ịrụ ọrụ, na 1592, onye ọkà ihe ọmụma kọwara echiche nke "niyya" n'ọrụ ya "Ghayat al-amal fi fadl al-niyya ala l-amal" (oke nke ebumnuche karịrị ime ihe).
Dị ka ọ sịrị:
“Niyya bụ nkwupụta nke onye chọrọ ime ihe na-ekwu. O nwere onodu ya n'obi, ya bu ihe puru iche banyere ọgụgụ isi na ime ihe ”.
Maka Nsame Mbongo, obi bụ akụkụ kachasị mma nke ahụ mmadụ na ebumnuche nke akụkụ a na-arụ, ọ na-ebuli ya elu na nke a, ya mere ọ ka elu na ihe a na-eme, nke bụ eziokwu. "ndị otu mpụga" nke akụkụ ahụ, akụkụ ahụ dị ala karị. A na-eme ka arụmụka a sikwuo ike na ebumnuche na ebumnuche dị na ngalaba nke iwu ka ihe a na-eme na-emezu. Ya mere na-adịkarị ala karịa maka ebumnuche uche, nke na-enye iwu na nke ọ na-erubere isi. Nke a bụ naanị otu ọmụma n'etiti ọtụtụ ọrụ echiche BABA na-arụ n'ime nyocha ya niile.
Dabere na Nsame Mbongo, Ahmed BABA bụ onye ọkà ihe ọmụma zuru oke ka ọ na-atụgharị uche n'ajụjụ ndị bụ isi. Iji maa atụ, njikọ dị n’etiti ebumnuche na ime ihe, n’etiti ihe ọmụma na ike ma ọ bụ n’agbata ike na sayensị. Ọzọkwa, ọ na-abịakwute ajụjụ ndị a site na iji ya na ndị ọkà ihe ọmụma na ndị ọkà mmụta a ma ama, dị ka Al-Ghazali ma ọ bụ Ibn Kaldoun, ma ọ bụ itinye onwe ya n'ihe metụtara nke a ma ọ bụ na nkà ihe ọmụma ma ọ bụ nke nkà mmụta okpukpe ugbu a.
Iji mechaa, ka anyị were akụkụ Akwụkwọ Nsọ a nke na-egosi ókè mmụọ onye Africa si nwee mmụọ site na mmụọ obodo.
Ọ na-echeta na 1603, na olu ọ kpọrọ aha ya "Tunfat al-fudala bi-bad fada'il al Ulama '" (Onyinye amara dị iche iche na-eme ka onyinye ndị ọkà mmụta pụta):
“Ndị nwere sayensị ma ọ bụ ihe ọmụma ma ghara ime ihe dịka nkuzi ha dị nanị nrube isi, ebe ndị ma ọ bụ nwee ya ma na-eme ya nwere oke okpukpu abụọ (…). Ayị nwere echiche nke ịdị elu nke ndị ọkà mmụta, dị ka ọtụtụ ndị hadith na athars gosipụtara na ọtụtụ ọdịnala malitere na "omume ọma oge ochie". Ma ndị ọkà mmụta a na-ekwu okwu ebe a bụ ndị na-egosipụta nsọpụrụ na nraranye ma na-agbaso nkuzi nke Koran na Sunnah, ọ bụghị ndị na-achọ ibute ọdịmma ma ọ bụ otuto onwe ha na sayensị ha. ".
Uzo okwu a n’emeghe obi abụọ banyere mmụọ nke obodo nke na-akpali echiche nke ọkà mmụta okpukpe. Onwe-ya site na ihe imaara onwe ya aghaghi iburu ụzọ n’iru ndi obodo. Ọ na-emegide nkwenye siri ike na nkwenye siri ike, ebe ọ na-akwado akụkụ nke ikpeazụ. Na-adabere na ikike ndị Alakụba, Baba na-akọ akụkọ nke ụfọdụ ndị dọkịta banyere okpukpe.
Ụfọdụ n'ime ndị a gụnyere:
- "chọọ sayensị na China ma ọ bụrụ na ọ dị mkpa";
- "Ndị ọkà mmụta sayensị bụ ndị nketa nke ndị amụma";
- "ink ndị ọkà mmụta dị mma karịa ọbara ndị nwụrụ n'ihi okwukwe".
(lee zouber p.164)
Na mmechi na muta Ahmed Baba guru. Ekwesịrị ịghọta na echiche ya dabere na iwu ndị Alakụba Muslim, nke a abụghị ihe ijuanya maka ndị ọka iwu okpukpe. Agbanyeghị na a ga-ekwusi ike na echiche ya ka bụrụ nke Afrịka, ma ọ bụ na-ajụ mmekọrịta dị n'etiti ndị ọkà mmụta na ndị isi, ịkọwa ihe ebumnuche ebumnuche karịa na ihe niile iji gosi na ọ masịrị ndị obodo karịa onye ahụ. Otutu mpaghara echiche nke ndi ojii echiche ndi Africa.
